बे दुणे???? ( डिस्कॅल्क्युलिया )

बालक पालक नात्यावर आधारित बाल मानसशास्त्र व संगोपन लेखमाला : ४०

आयुष्यात सगळीच समीकरणे सुसूत्रतेने प्रत्येकालाच सोडवता यावीत, ही सदिच्छा जरी असली तरी दुर्दैवाने अनेकांना आयुष्याच्या गणिताचे सूत्रच सापडत नाहीत आणि मग जिथे सुखाचा ‘गुणाकार’ करायचा असतो तिथे ते ‘भागाकार’ करतात आणि अनुभवांची ‘बेरीज’ करण्याची वेळ येते तेव्हा ते ‘वजाबाकीचा’ हिशोब मांडतात.

मागच्या लेखात आपण डिस्लेक्सिया या अध्ययन अक्षमतेबद्दल जाणून घेतलं. या लेखांमध्ये मी डिस्कॅल्क्युलीया (Dyscalculia) या अध्ययनक्षमतेबद्दल थोडी माहिती देते आहे.
“आपल्या आयुष्यातली सगळ्यात मोठी कमजोरी हार मान्य करणे ही आहे. हार मान्य करण्याआधी यश मिळवण्याच्या प्रयत्नांमध्ये एकदा अजुन प्रयत्न करण्याची गरज असते.” हे वाक्य आहे विजेच्या बल्बचा शोध लावणाऱ्या थॉमस अल्वा एडिसन यांचे!

एक दिवस लहानगा एडिसन शाळेतून लवकर घरी आला आणि शाळेतल्या बाईंनी दिलेली चिठ्ठी आईच्या हातात ठेवली. आईने विचारले, “हे काय आहे?” तर एडिसन म्हणाला, “बाईंनी सांगितलंय तू वाचू नकोस, फक्त तुझ्या आईलाच हि चिठ्ठी वाचण्याची परवानगी आहे. त्यामुळे मी ती चिठ्ठी उघडलेली नाही! आता तूच ती चिठ्ठी वाच आणि मला सांग की काय लिहिलंय त्याच्यात.” एडिसनच हे बोलणं ऐकून आईने ती चिठ्ठी घेतली, वाचली आणि आईच्या डोळ्यातून घळाघळा पाणी वाहायला लागलं. आईला रडताना बघून एडिसनला काळजी वाटली. त्याने आईजवळ जात विचारलं, “आई काय लिहिलंय गं चिठ्ठीत?”

आईने लगेचच डोळे पुसले आणि डोळ्यात चमक आणत म्हणाली, “अरे, त्यांनी लिहिलंय तुमचा मुलगा एडिसन अतिशय हुशार मुलगा आहे. त्याच्या एवढी हुशार शिक्षिका आमच्या शाळेत नाही आणि म्हणूनच तुम्ही त्याच्यासाठी एखादी वेगळी शाळा बघा, जिथे त्याला शिकवण्यासाठी त्याच्यासारख्याच हुशार शिक्षिका असतील.” एडिसन म्हणाला, “आई खरंच?” आई म्हणाली, “हो रे बाळा, पण मला एक खात्री आहे की माझ्या हुशार मुलाला त्याची हुशार आईच शिकवू शकते ! म्हणूनच आता आपण कुठल्याच शाळेत जायचं नाही. तुला जे करावसं वाटेल, ते मला सांग. मी मला जमेल तसं साहित्य तुला आणून देत जाईल. तुला जे काय शिकावंसं वाटतंय ते तू आपल्या घरातच शिक.” त्या दिवसापासून एडिसनचा  “थॉमस अल्वा एडिसन” बनण्याचा प्रवास सुरू झाला. या घटनेनंतर चाळीस वर्षांनी एडिसनच्या आईचे निधन झाले आणि घर आवरताना त्यांना लहानपणी शाळेतून पाठवलेली ती चिट्ठी सापडली. त्यात असे लिहिले होते की, “तुमचा मुलगा एडिसन काहीही शिकवण्याच्या लायकीचा नाही. आम्ही शिकवत असलेली एकही गोष्ट त्याच्या मेंदूत शिरत नाही. त्याचं काहीतरी वेगळंच चालू असतं, ज्याने आमच्या शिक्षिकासुद्धा एकाग्रपणे काम करू शकत नाहीत. त्यामुळे तुम्ही त्याला यापुढे शाळेत पाठवू नका. त्याच्यासाठी एखादी दुसरी शाळा बघा!”

शाळेतून आलेली ही चिट्ठी जर एडिसनच्या आईने जशीच्या तशी त्याला समजावली असती तर एडिसनचा “बल्ब कधी पेटलाच नसता”. एडिसनच्या आईने त्याच्या क्षमतेवर विश्वास ठेवला. त्याच्या प्रयत्नांवर विश्वास ठेवला आणि जेव्हा एडिसनने विजेच्या दिव्याचा शोध लावला तेव्हा त्या आईच्या विश्वासाचा विजय झाला! शिक्षणाची दार लहानपणीच बंद झाल्याने जो अंधार त्याच्या आयुष्यात पसरू पाहत होता, तो फक्त त्याच्या आईच्या विश्वासामुळे मागे सरला होता. थॉमस अल्वा एडिसने अनेक प्रयत्नांती यश मिळवलं होतं! याचा अर्थ ज्यांना बाहेरच्या जगात ‘ट्यूबलाईट’ म्हणून संबोधलं जातं अशा आपल्या स्पेशल मुलांना तारून नेणारी त्यांची आईच असणार आहे याची मनात खात्री बाळगा आणि आई म्हणून तुमची जबाबदारी पेलायला समर्थ व्हा!

बल्ब व्यतिरिक्त चलचित्र, टेलिग्राम, मायक्रोफोन सारख्या हजारो गोष्टींचा शोध लावणाऱ्या एडीसनच म्हणणं असं होतं की, “मी आयुष्यात एकही दिवस काम केलं नाही. जे काय केलं ते केवळ माझं मनोरंजन म्हणून!”

एवढे शोध लावण्याच काम जर कोणी एडिसनला दिलं असतं तर कदाचित त्याला जमलं नसतं पण त्याच्या मनोरंजनासाठी काही गोष्टी करताना त्यानी अनेक शोध लावले, हे आपल्याला नाकारता येणार नाही. खरंतर ज्या मुलांना आपण अध्ययन अक्षमता असणारी मुलं म्हणतो, त्यांच्यामध्येच अशी एक वेगळी क्षमता असते. ही मुलं तासंतास एखादी गोष्ट करू शकतात. ते ज्या गोष्टीत रममाण होतात, त्या गोष्टीच्या खोलापर्यंत जाण्याची त्यांना सवय असते. त्यातूनच ते नवीन काहीतरी शोधू शकतात. गरज असते ती फक्त आपल्याला त्यांच्यावर विश्वास ठेवण्याची आणि त्याला मिळालेल्या प्रत्येक छोट्या- मोठ्या यशाची त्यांना शाब्बासकी देण्याची!

डिस्कॅल्क्युलिया अध्ययन अक्षमता असणारी मुलं नक्की काय काय गोष्टींचा सामना करतात? शालेय पूर्व अवस्थेमध्ये यांची भाषा विकसित होण्यामध्ये अडचणी येतात. शब्दांचा उच्चार करता येत नाही. अक्षर आणि शब्द ओळखता येत नाहीत. संख्या गाणं, बडबड गीत म्हणता येत नाही. शिक्षकांनी सांगितलेल्या दिशांचं आकलन होत नाही. एखादी वस्तू पकडणे, झेलणे, त्या वस्तूच्या गतीचा अंदाज येणे जमत नाही. ही मुलं जेव्हा प्राथमिक शाळेत जातात त्यावेळेस त्यांना अंक आणि आवाज यामध्ये संबंध प्रस्थापित करता येत नाही. समान उच्चार असणारे शब्द यांना भ्रमित करतात. दिशा समजत नसल्याने डावं आणि उजवं समजत नाही म्हणूनच 24 ला 42 वाचलं जातं, b चा d आणि S हे अक्षर 5 आकडा वाटणं अशा चुका मुलं करू शकतात.

गणितातील अडचणी अर्थात बेरीज, वजाबाकी यासारख्या प्रक्रिया, वेळेचं समायोजन भौमितिक आकार, त्यांचे गुणधर्म अशा संकल्पनांमध्ये मुलांना अडचणी येत असल्यास त्यांना डिस्कॅल्क्युलिया आहे हे समजावे. मुलांच्या संकल्पनाच स्पष्ट होत नसल्यामुळे ते गणित मुलांना लक्षात येत नाही आणि म्हणून मूल ते गणित सोडवू शकत नाहीत. अजून जास्त खोलात सांगायचं म्हटल्यास, बेरीज(+), वजाबाकी(-), गुणाकार(X), भागाकार(/) हे चिन्ह नक्की कशासाठी वापरतात हेच माहीत नसल्यामुळे गणित सोडवताना, आता दोन अंकांची बेरीज (+) करायची आहे की गुणाकार (X) यामध्ये मुलांचा गोंधळ होतो.

अंकांची नावे लक्षात राहत नसल्यामुळे तो अंक बघितल्यानंतर नक्की  त्या अंकाची किंमत काय आहे? हेच माहीत नसल्यामुळे गणिते चुकतात. मोजमाप चुकते. Eg. 1524 यामध्ये ‘5’ या अंकाची ‘स्थानिक किंमत’ माहित नसल्यामुळे पाचला ‘पाचशे’ म्हणायचे? की ‘पाच हजार’ याबाबत मुलांना संभ्रम असतो. सुरुवातीला काही बेसिक गणिते सोडवली तरी गोष्ट जेव्हा दोन अंकी, तीन अंकी संख्यापर्यंत येते, तेव्हा गुणाकार करतानाही मुलं डावीकडून उजवीकडे करतात. संख्या वाचताना गोंधळ करतात. वजाबाकी करताना खालच्या संख्येतून वरची संख्या वजा करतात. एखाद गणित विशिष्ट पद्धतीने सोडवतात. त्या पद्धतीत थोडा जरी बदल केला तरी मुलं गडबडतात. उदाहरणार्थ ९+५=१४ हे गणित सवयीने सोडवतात पण एखाद्या दिवशी १४=९+? असं गणित घातलं तर ते सोडवता येत नाही.

डिस्कॅल्क्युलिया असणारी मुलं स्वतःच्या मनाने काहीही करू शकत नाहीत. वर्गामध्ये खेळताना एकटे पडतात. लवकर चिडतात, नाराज होतात. कुठलाही बदल स्वीकारू शकत नाहीत. सगळ्याच कामांमध्ये अव्यवस्थितपणा आढळून येतो. स्वतःच्या वेळेचे नियोजन करता येत नाही. दिशा समजत नाहीत, यामुळे सामान्य जीवनामध्ये पैशांची देवाण-घेवाण वेळेच व्यवस्थापन या सगळ्याच गोष्टींमध्ये मुलांची पंचाईत झालेली दिसून येते.

डिस्कॅल्क्युलिया अध्ययन अक्षमतेबद्दल बोलतांना किंवा लिहितांना ज्या मुद्द्यांची मी तुम्हाला माहिती दिली आहे, ते वाचल्यानंतर पालक म्हणून तुम्ही खरंतर विचारात पडले असाल. आपल्याही मुलाची गणितातली प्रगती कमी आहे तर त्यालाही डिस्कॅल्क्युलिया आहे का? असा लगेचच विचार करू नका, कारण कधीतरी मुलं हुशार असूनही त्यांना गणित या विषयात फारसं स्वारस्य नसतं. पण याचा अर्थ ती गणित शिकायला अक्षम आहेत असा कृपया घेऊ नका. अगदी माझ्याच मुलीचे उदाहरण द्यायचं म्हटलं तर प्रत्येक इयत्तेमध्ये तिच्या आवडीचा विषय वेगळाच असायचा. 5 वी मध्ये इतिहास आवडायचा, त्याच्यात पैकीच्या पैकी मार्क! 6 वी मध्ये गणित आवडायचं त्याच्यात पैकीच्या पैकी मार्क तर 7 वी मध्ये गेल्यानंतर गणित नावडता झाला आणि भूगोल आवडता झाला. त्या मागचं कारण समजून घेण्याचा प्रयत्न केला तर असं लक्षात आलं की तिला ज्या विषयाच्या शिक्षिका आवडायच्या तो विषय तिचा आवडता व्हायचा आणि त्यात ती पैकीच्या पैकी मार्क आणायची आणि ज्या विषयाचे शिक्षक किंवा त्यांची शिकवण्याची पद्धत तिला रुचायची नाही ती त्या विषयाकडे दुर्लक्ष करायची मग तो विषय मागे पडलेला असायचा . त्यामुळे तुमच्या मुलाला गणितात स्वारस्य वाटत नसेल तर त्या मागची कारण समजून घ्या मगच डिस्कॅल्क्युलिया आहे की काय हे तुमच्या लक्षात येईल.

दुर्दैवाने जर आपल्या मुलाला डिस्कॅल्क्युलिया आहे असं तुमच्या लक्षात आलं तर अगदीच नाउमेद होऊ नका. ही अध्ययन अक्षमता वेगळ्या प्रकारे हाताळून सुधारणा घडू शकते मात्र त्यासाठी वर्गातल्या इतर ५० मुलांशी आपल्या मुलाची तुलना करून चालणार नाही. या प्रकारातल्या अध्ययन अक्षमतेसाठी विशेष प्रयत्न करावे लागतात. दुसरे मार्ग अवलंबवावे लागतात. गणित शिकवण्याच्या सृजनात्मक पद्धतींचा विचार करावा लागतो.

काही गणिते अशा मुलांना गोष्टीच्या रूपात समजून घ्यावी लागतात तर काही गणिते नाट्यमय पद्धतीने सादरीकरणातून शिकवता येतात. उदा: आर्या, अन्विता आणि आद्या या तिघी मैत्रिणी आहेत. ज्यात अन्विताला डिस्कॅल्क्युलिया आहे. अन्विताला गणित समजावताना नुसते शब्दात सांगून कळणार नाही. आर्याने तिच्या वाढदिवसाला 4 चॉकलेट वाटले आणि आद्याने २ चॉकलेट वाटले तर वर्गातल्या मुलांना एकूण किती चॉकलेट मिळाले? हे गणित तिला नाटकाच्या स्वरूपात सादर करून दाखवले. यात आर्याने येऊन तिच्या एका हातात ४ चॉकलेट ठेवले आणि आद्याने दुसऱ्या हातात 2 चॉकलेट ठेवले तर ती गंमत अन्विताच्या पटकन लक्षात येईल. त्यातही ‘आता एकूण किती चॉकलेट झाले’ असं न विचारता “जास्त” चॉकलेट कोणी दिले? किंवा कुठल्या हातात जास्त चॉकलेट आहेत? कुठले चॉकलेट “कमी” आहेत? अशा ‘संकल्पना स्पष्ट’ केल्या तर या मुलांना समजावणे सोपे होते. तुम्ही म्हणाल “आम्ही मुलांना शाळेत टाकले आहे, तिथे ५० मुलांना एक गणित आणि आमच्या एकट्या मुलाला दुसरं गणित शिकवण्यासाठी शिक्षकांना वेळ मिळेल का?” तर तसं होणार नाही हे तुम्हीही मान्य करा आणि जसं एडिसनसाठी त्याच्या आईने त्याची शिक्षिका होण स्वीकारलं तसं तुम्ही तुमची कल्पनाशक्ती वापरून तुमच्या मुलाला विविध पद्धतीने ज्ञान देण्याचा सपाटा चालू ठेवा. फक्त शाळा, ट्युशन्स, होम ट्यूटर यावर अवलंबून राहू नका. तुमच्या मुलाला जेवढं जास्त चांगलं तुम्ही ओळखता तेवढं कोणीही बाहेरचा माणूस ओळखूच शकत नाही. म्हणूनच मुलांच्या ‘लक्षात येईल आणि पुढे लक्षात राहील’ अशा काही पद्धतींचा शोध घेऊन तुम्ही त्यांचं घरी देखील शिक्षण चालू ठेवा.

संख्या, संख्यांची नावे त्यांची किंमत हे सगळं सतत बोलत रहा, त्यांना सांगत रहा आणि जास्तीत जास्त संकल्पना स्पष्ट करण्यावर भर द्या. मुलांना स्वतःबरोबर बाहेर घेऊन जा. छोट्या छोट्या गोष्टींचं आकलन करायला ‘जीवनानुभव’ घेऊ द्या. वजन काट्याची एक बाजू कधी खाली जाते? हलकी बाजू खाली जाते की जर बाजू खाली जाते? याचे निरीक्षण त्याला करू द्या आणि त्यातून निष्कर्ष ही त्यालाच काढू द्या. जर चुकला तर “जड आणि हलकं” ही संकल्पना तुम्ही त्याला समजावून सांगा.  तराजूच्या  दोन्ही बाजू सारख्या राहिल्या तर त्या का राहिल्या? याच्या मागची गंमत त्याला जाणवू द्या.

तुम्ही जबरदस्ती करून ही मुलं शिकणार नाहीत. त्यांना जास्तीत जास्त निरीक्षण करू द्या आणि त्यांच्याशी सकारात्मक पद्धतीने बोलत रहा. तुम्ही जेवढं जास्त बळ त्यांना द्याल, शाब्बासकी द्याल, त्यांच्याबरोबर उभे रहाल तेवढीच जास्त ही मुलं शिकतील आणि तोच यांना शिकवण्याचा एकमेव मार्ग आहे.पुन्हा भेटूया पुढच्या रविवारी आणि जाणुन घेऊया एका नवीन अध्ययन अक्षमतेबद्दल क्षमतेबद्दल….. धन्यवाद!
विशेष सूचना : या लेखात मी जे काही लिहिलं आहे ते वाचून लगेचच आपल्या मुलांना ही डिस्कॅल्क्युलिया आहे, अशी फुटपट्टी लावू नका , पुरेसे निरीक्षण करा आणि मगच निष्कर्षावर या !