आदिती मोराणकर (शिक्षण विश्लेषक)
आपण एखाद्या प्रवासाला निघालो की आधी आपण कुठे जायचं ठरवतो, मग प्रवास कसा करायचा ते ठरवतो. कारने जायचं? रेल्वेने जायचं? की विमानाने प्रवास करायचा? हे ठरल्यानंतर मग प्रवासाची तयारी सुरू होते. तिकीट काढणं, तिकीट कन्फर्म झालं की बॅगा भरणं आणि फायनल प्रवासाला निघणं. मग एकेक टप्पा पार करत, एक एक स्टेशन ओलांडत आपल्या ठरवून ठेवलेल्या जागी सुरक्षित पोहोचलं की भरुन पावतं. फक्त एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जातांना आपण इतकी जय्यत तयारी करतो, इतका सखोल विचार करतो, पण आपल्या मुलांच्या बाबतीत, त्यांच्या जीवनात रोज घडणाऱ्या प्रसंगांच्या बाबतीत, आणि त्या प्रसंगातून मुलांच्या जीवनावर आयुष्यभरासाठी होणाऱ्या संस्कारांच्या बाबतीत आपण इतके गाफील का राहतो ?
कुठल्याही गोष्टीवर प्रतिक्रिया देण्याची प्रत्येक व्यक्तीची एक विशिष्ट शैली असते त्या शैलीला आपण “स्टाईल” म्हणतो.
‘हेराफेरीतला बाबुराव’ आपल्या लक्षात राहिला कारण कुठली गोष्ट केली की “ये बाबुराव का स्टाईल है” असं म्हणून तो त्याच्या वागण्याचं समर्थन करायचा. असंच समर्थन आपण बऱ्याचवेळा आपल्याच वागण्याचं करत असतो आणि कोणी आपल्याला समजवण्याचा प्रयत्न केला तर ‘ही माझी स्टाईल आहे’ असं म्हणून आपण तो विषय संपवण्याचा प्रयत्न करतो. जश्या नाण्याला दोन बाजू असतात तश्याच प्रत्येक गोष्टीत , प्रसंगात दोन टोकंही असतात. त्यातला सुवर्णमध्य साधण्याचा पुरेपूर प्रयत्न झाला तर नात्यांचा तोल सांभाळला जातो नाहीतर कोणीतरी एक टोक गाठतं म्हणून दुसरा दुसऱ्या टोकाला जातो आणि नातं विस्कटतं. हा तोल शरीराचा नसतो, मनाचा असतो, भावनेचा असतो आणि म्हणूनच आज-काल पालक इंटेलिजंट कोशंट(बुद्ध्यांक) पेक्षाही जास्त इमोशनल कोशंट (भावनांक) सांभाळण्याचा प्रयत्न करतात.
मुलांचा भावनिक तोल जाऊ नये यासाठी पालक म्हणून आपल्यालाही तारेवरची कसरत करावी लागते. आपलं आपल्या मुलांवर खूप प्रेम असत. कधीकधी त्यातूनच आपण मुलांना मोकळीक देतो आणि मग त्यांची एखादी चूक झाली किंवा त्यांच्या एखाद्या वागण्याने आपण दुखावले गेलो की लगेचच “आम्ही तुला मोकळीक दिली हे आमचंच चुकलं” या वाक्याने आपण दिलेल्या स्वातंत्र्याला आपणच तिलांजली देतो. अशावेळी मुलांनी कृती कुठल्या मानसिकतेतून केली? कुणाच्या प्रभावाखाली केली? स्वतःचाच विचार करून विचाराअंती केली का ? हे काहीही समजून न घेता आपला तोल जातो आणि मुलांसमोर आपण समतोल साधण्याचे उदाहरण ठेवण्याऐवजी बऱ्याचदा तोल जाण्याचीच उदाहरणे मांडतो.
जसं आपण एखाद्या प्रवासाला निघालो की आधी आपण कुठे जायचं ठरवतो, मग प्रवास कसा करायचा ते ठरवतो. कारने जायचं? रेल्वेने जायचं? की विमानाने प्रवास करायचा? हे ठरल्यानंतर मग प्रवासाची तयारी सुरू होते. तिकीट काढणं, तिकीट कन्फर्म झालं की बॅगा भरणं आणि फायनल प्रवासाला निघणं. मग एकेक टप्पा पार करत, एक एक स्टेशन ओलांडत आपल्या ठरवून ठेवलेल्या जागी सुरक्षित पोहोचलं की भरुन पावतं. फक्त एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जातांना आपण इतकी जय्यत तयारी करतो, इतका सखोल विचार करतो, पण आपल्या मुलांच्या बाबतीत, त्यांच्या जीवनात रोज घडणाऱ्या प्रसंगांच्या बाबतीत, आणि त्या प्रसंगातून मुलांच्या जीवनावर आयुष्यभरासाठी होणाऱ्या संस्कारांच्या बाबतीत आपण इतके गाफील का राहतो ?
मुलांच्या भावनांचा प्रवास त्यांना नक्की कुठल्या दिशेने घेऊन जातोय ? त्यांच्या भावना सौम्य आहेत ? मध्यम आहेत की अतितीव्र आहेत ? त्या भावनांचा मुलांच्या स्वभावावर काय परिणाम होतो आहे ? आणि हा होणारा परिणाम नक्की किती काळ पर्यंत राहणार आहे ? हे पालक म्हणून आपल्याला माहिती हवं. त्या गोष्टी समजून घेण्याचा प्रयत्न आपण करायला हवा कारण कुटुंब हे पक्ष्यांनी विणलेल्या घरट्यासारखं असतं. त्याच्यामध्ये काट्या-कुट्या सारखे टोचणारे लोक असतात, कापसासारखे मऊ लोक असतात आणि घरट्याला बांधून ठेवणाऱ्या दोऱ्यासारखेही काही लोक असतात. वाळलेल्या काठ्यांसारखे, काट्यासारखे लोक आपल्या कुटुंबाकडे वाकडी नजर करणाऱ्या लोकांना दूर ठेवतात. कापसासारखे मऊ लोक आपल्या पिल्लांना आधार देतात, ऊब देतात आणि घरटे बांधून ठेवण्याचं काम करणारे दोऱ्यासारखे लोक आपल्या कुटुंबासाठी महत्त्वाचे असतात. आपल्याला एका नात्यात बांधून ठेवण्यासाठी हेच लोक प्रयत्नशील असतात म्हणूनच वेगवेगळ्या स्वभावांनी बनलेलं हे कुटुंब रोज वेगवेगळे अनुभव देत असतं.
“कभी खुशी कभी गम, फिर भी साथ मे है हम!” हे ब्रीदवाक्य प्रत्येक कुटुंबाचे असाव अशी माझी मनोमन इच्छा आहे. मुलांचा भावनांक वाढवायचा असेल तर त्यांना विविध प्रकारचे अनुभव येणं गरजेच आहे. त्या परिस्थितीत मुलं कशी वागतात हे पूर्णत: त्यांच्या पालकांवर अवलंबून असतं कारण मानसशास्त्रज्ञांच्या मते मुलांची व्यक्त होण्याची पद्धत अर्थात ‘स्टाईल’ ही जवळपास त्यांच्या पालकांच्या व्यक्त होण्याच्या पद्धतीसारखी असते.
उदा. एखादा प्रसंग घडल्यानंतर पालकांनी जर “जाने दो होता है|” अशी प्रतिक्रिया दिली तर मुलंही काही गोष्टी लवकर एक्सेप्ट करून सोडून द्यायला शिकतील. शाहरुख खानचा एक डायलॉग पालकांनी मुलांच्या बाबतीत कायम लक्षात ठेवावा असा आहे. “बडे बडे शहरो मे छोटी छोटी बाते होती रहती है|” मुलांकडून काही छोट्या छोट्या चुका झाल्या तर त्या चुका सावरताना, मुलांना समजावून सांगताना, “अशा गोष्टी होत असतात. पुढच्या वेळेला थोडी जास्त काळजी घे.” असं सांगितलं तर मूल पुढच्या वेळेस जास्त जबाबदारीने वागेल. शाहरुख खानचा फक्त डायलॉग लक्षात घ्या. पालक म्हणून त्याचा आदर्श मी चुकूनही तुमच्यासमोर ठेवणार नाही. (संदर्भ तुमच्या लक्षात आलाच असेल.)
विषयाला धरून आहे म्हणून हेच उदाहरण घेऊया. सोशल मीडियावर एक फोटो आला. ज्यामध्ये या दोन युवकांची तुलना केली होती. दोघांचं वय 23 वर्ष पण एक मस्तमौला तर दुसरा हरफनमौला!
अलिशान जहाजावर चाललेली पार्टी. त्या पार्टीत काही मोठ्या लोकांची कार्टी. त्यांना छापा टाकून पकडल्यानंतर त्यांची उन्मत्त भाषा. त्यांना असलेला पैशाचा माज आणि ‘काहीही झालं तरी मी यातून सुटेलच’ असा फाजील आत्मविश्वास कुठून येतो ?
वडील शेतकरी, आई गृहिणी आणि अशा कुटुंबात जन्मलेला नीरज चोप्रा. ‘आपल्या देशासाठी आपल्याला काहीतरी करायचंय’ या जाणिवेतून दिवस-रात्र प्रशिक्षण घेऊन भालाफेकमध्ये सुवर्णपदक मिळवलेला खांद्रा गावातील एक मुलगा! देशासाठी काहीतरी करण्याची तळमळ, आई वडिलांचे नाव मोठं करण्याची जिद्द, सुवर्णपदक मिळवल्यानंतरही जमिनीवर पाय ठेवण्याचा साधेपणा, हे संस्कार कुठून येतात ?
दोघांचं वय सारखं असलं तरी दोघांच्या पालकांची आर्थिक परिस्थिती, त्यांच्या पालकांची वैचारिक झेप आणि आपल्या पाल्याकडे बघण्याचा दृष्टिकोन यात जी तफावत आहे, ती तफावत या मुलांच्या जडणघडणीत दिसून येईल. हीच मुलांची जडणघडण पालक करत असतात तेव्हा पालकत्वाचे काही विशिष्ट प्रकार त्यांच्या वर्तणुकीतून दिसत असतात.
आज पालकत्वाचे प्रकार अर्थात ‘पॅरेंटिंग स्टाईल’ यावर लिहिते आहे. पूर्ण वाचून झाल्यानंतर नक्की तुमची स्टाईल काय? ती योग्य आहे का? का थोडासा बदल करण्याची आवश्यकता आहे? याचा जरूर विचार करा कारण तुमच्या क्षणभर विचाराचा, कणभर प्रयत्नाचा फायदा मुलांना आयुष्यभर मिळणार आहे !
आपल्या मुलांना जबाबदार बनवण्यासाठी आणि त्यांनी आनंदी राहण्यासाठी मार्गदर्शन करायला, मुलांशी प्रेमळ सुसंवाद प्रस्थापित करून सकारात्मक नातं निर्माण व्हायला, चांगलं कसं वागावं याच्या मार्गदर्शनाबरोबरच प्रत्येक वेळेला ‘शिस्त म्हणजे शिक्षा’ असं नसतं हे समजावण्यासाठी, मुलांना सक्षम करण्यासाठी, त्याचबरोबर अडचणींचा सामना करायला तयार करण्यासाठी आपल्याला आपली पालकत्वाची शैली नक्की कोणती आहे हे माहिती असणं आवश्यक आहे.
प्रत्येक पालकाला आपलं मूल नेहमी आनंदी असावं, मुलांची नेहमी प्रगती होत असावी अशी अपेक्षा असते. यासाठी काही पालक आपल्या मुलांना कडक शिस्तीत वागवतात तर काही अति मोकळीक देतात. चांगली आणि प्रभावी पालकत्व शैली ही आपल्याला जन्मतः लाभत नाही किंवा नैसर्गिकरित्या येत नाही. चांगले पालक होण्यासाठी प्रभावी पालकत्व शैलीची वैशिष्ट्ये आपल्याला माहिती हवी. मानसशास्त्रज्ञ डियाना बॉमरिंड यांनी सखोल संशोधन करून पालकत्वाच्या शैलीचे चार प्रकार मांडले आहेत.
हुकुमशाही पालकत्व शैली (Authoritarian Parenting Style)
आपल्या आधीच्या पिढीमध्ये ही स्टाइल जरा जास्त होती. आपल्याला वडीलधाऱ्यांसमोर बोलण्याची मुभा नव्हती.आपले विचार मांडण्याची मोकळीक नव्हती. एवढेच काय लग्न करताना आपला जोडीदार निवडण्याचे स्वातंत्र्यही नव्हतं. आता तुमच्या लक्षात आलं असेल ‘हुकूमशाही पालकत्व शैली’ ही कठोर किंवा अति शिस्तीची म्हणता येईल. या शैलीचे पालक कायम आपलं ते खरं करण्याच्या मागे असतात. ‘आम्ही सांगितलेलं आमच्या मुलांनी बिनशर्त ऐकलं पाहिजे’ असं त्यांचं ठाम मत असतं. मुलांसाठी ते नियम बनवतात. त्या नियमानुसारच मुलांनी काम केलं पाहिजे हा त्यांचा आग्रह असतो आणि मुलांच्या मतांना किंवा सूचनांना असे पालक फारसे महत्त्व देत नाहीत. मुलांनी कधी शिस्त मोडली तर शिक्षा ठरलेली असते आणि म्हणूनच हुकूमशाही पालकत्व असेल तर पालक आणि मुलं यांच्यात संवाद होत नाहीत. अशा पालकांची मुलं बऱ्याचदा अभ्यासात मागे असतात. त्यांचा आत्मविश्वास कमी असतो. त्यांना सतत असुरक्षित वाटत असतं.
हुकुमशाही पालकत्वाचा परिणाम म्हणजे मुलं आज्ञाधारक तर होतील मात्र त्यांच्यामध्ये आत्मविश्वास, आत्मसन्मान आणि सामाजिक भान याची कमतरता राहील.
मुक्ताचार पालकत्व शैली (Permissive Parenting Style)
हुकूमशाही पालकां विरुद्ध मुक्ताचार पालकत्व शैली! ‘आम्ही आमच्या मुलांना कधीच रागवत नाही, त्यांना जे आवडतं तेच मुलं करतात. मुलांनी जे काय ठरवले त्याच्यात मी कधीच मध्ये पडत नाही.’ अशी मानसिकता असणारे हे पालक आपल्या मुलांना भरपूर स्वातंत्र्य देतात. त्यामानाने फारच कमी नियम लावतात. मुलांना असे पालक फार दयाळू वाटतात. मुलांना ‘नाही’ म्हणून त्यांना निराश करणं अशा पालकांना आवडत नाही. मुक्ताचार पालकत्व शैली असणारे पालक हे मुलांशी मित्रत्वाने वागतात. मुलांना त्यांच्या अडचणी सांगण्यासाठी प्रोत्साहित करतात, मात्र मूल जर अति तीव्र प्रतिक्रिया देत असेल किंवा छोट्या छोट्या प्रसंगांनी वहावत जात असेल तर मुक्ताचार पालकत्व शैलीचा अवलंब करणारे पालक मुलांच्या चुकीच्या प्रतिक्रिया किंवा त्यांची वाईट वागणूक थांबवण्याचा फारसा प्रयत्न करत नाहीत. यामुळे मोठं झाल्यावर अशा मुलांमध्ये अहंकारी प्रवृत्ती निर्माण होऊ शकते. पालकांनी मुलांशी मैत्री करणं हे खूप महत्त्वाचं असतं मात्र त्याचबरोबर मुलांसाठी काही मर्यादा, काही नियम घालून देणं हेही तितकच महत्त्वाचं असतं. जेणेकरून मुलांना त्यांच्या जबाबदारीची जाणीव होऊ शकेल.
मुक्ताचार पालकत्व शैली मुलांना आनंदी तर बनवते पण सक्षम बनवत नाही. त्याचबरोबर मुलांची सामाजिक जाणीव उच्च असते मात्र मुलांना स्वयंशिस्त नसते.
निष्काळजी पालकत्व शैली (Neglectful /Uninvolved Parenting Style)
नावामधूनच स्पष्ट होतं कि ही पॅरेंटिंग स्टाईल अतिशय धोकादायक आहे. निष्काळजी पालक आपल्या मुलांसाठी कुठलेही नियम लावत नाहीत. कुठलीही मर्यादा निश्चित करत नाहीत. ‘मुलांच्या गरजा आम्ही पूर्ण करू पण मुलं त्यांच्या त्यांच्या आवडीनुसार वाढतील’ असं म्हणणारे पालक मुलांची जबाबदारी घेत नाहीत. असे पालक मुलांच्या फक्त मूलभूत गरजा भागवतात मात्र त्यांच्या भावनिक गरजांचा मात्र विचार करत नाहीत. अनेकदा अशा प्रकारचे पालक स्वतः नैराश्याने ग्रासलेले असू शकतात किंवा मानसिक रोगाचा सामना करत असतात. त्यामुळे मुलांना मार्गदर्शन करून त्यांना भावनिक आधार देणे या साध्या गोष्टी हे पालक करत नाहीत. यांच्या मुलांमध्ये आत्मसन्मान आणि आत्मविश्वासाची कमतरता आढळते बऱ्याचदा या मुलांना वर्तन समस्या ही असते. निष्काळजी पालकत्व शैली मुलांना दुःखी, निराश बनवते. अशा मुलांना क्वचित यश प्राप्त होते. आत्मसन्मान, आत्मविश्वास, शैक्षणिक गुणवत्ता अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये ही मुलं कायम मागे पडतात.
विश्वासार्ह पालकत्व शैली (Authoritative Parenting Style)
“आज तु विराशी जे वागलीस ते मला अजिबात आवडलं नाही.” मी लेकीला म्हणाले.
“तिने मला प्रॉमिस केलं होतं कि ती आज माझ्याशी खेळायला येणार आहे पण ऐनवेळी तिचे भाऊ बहीण आले आणि तिने माझ्याशी खेळणंच रद्द केलं”सई कुरकुरली.
“म्हणून तू तिला ‘आता मी तुझ्याशी कधीच खेळणार नाही’ असा मेसेज पाठवला? तो मेसेज वाचून तिच्या बहिण भावांना बाजूला ठेवून ती धावत तुला भेटायला आली तर ‘तू आता कशाला आलीस? जा खेळ तुझ्या बहीण-भावांशी’ असे म्हणून तिला परत पाठवलंस?
“मग मी सारखा तिला भाव देते. तिला वाटत का काही माझ्याबद्दल?”
“तुझ्याबद्दल काही वाटत नसतं तर भावंडांना सोडून ती पळत तुला भेटायला आली असती का? तिला दुःखावण्यापेक्षा तूच थोड्यावेळ तिच्याकडे गेली असती तर तिच्या भावंडांमध्ये तुलाही खेळता आलं असतं. तिचा आणि तुझा दोघींचा वेळ मजेत गेला असता पण आज तुझ्या वेडेपणामुळे तुही रडलीस आणि तिलाही रडवलंस!” हे समजावून सांगताच माझी लेक कुशीत शिरली आणि वीराला रडत रडतच ‘आय एम सॉरी’ चा मेसेज पाठवला.
ही झाली विश्वासार्ह पालकत्व शैली! या शैलीमध्ये एक समतोल साधला जातो. हुकुमशाही पालकांप्रमाणे या शैलीचे पालक नियम बनवतात पण या नियमांमध्ये थोडीशी सूट देतात. असे पालक आपल्या मुलांच्या रोजच्या जगण्याचे अवलोकन करतात. छोट्या छोट्या प्रसंगांमध्ये आपल्या मुलांचं वागणं, बोलणं, क्रिया-प्रतिक्रिया यांचा अभ्यास करून सामंजस्याने काय झालं आणि ते कसं व्हायला हवं होतं यावर संवाद साधतात. मुलांच्या चुकीच्या वागण्याबद्दल त्यांना समज देतात. त्याचबरोबर त्यांच्या चांगल्या वागण्याच कौतुकही करतात म्हणूनच या स्टाईलचे पालक मुलांही मुक्तसंवाद साधू शकतात. हे पालक आपल्या मुलांची निंदा न करता त्यांचे बोलणे ऐकतात. त्यांचे निर्णय त्यांना घेऊ देतात आणि त्यांचं म्हणणं त्यांच्याच शब्दात मांडण्यासाठी त्यांना प्रवृत्त करतात. ज्यामुळे मुलांची बोलण्याची क्षमता तर वाढतेच पण एकंदरीत समज वाढते. या पालकत्व शैलीमुळे घरामध्ये निरोगी वातावरण तयार व्हायला मदत होते. अशा वातावरणात वाढलेली मुलं आनंदी असतात, मितभाषी असतात, शांत असतात आणि यशस्वी असतात. उगाचच स्वत:ला कोणाबरोबरही स्पर्धेत उतरवत नाहीत. अशा पालकांच्या मुलांची स्पर्धा ही स्वतःबरोबरच असते. मुलांकडे निर्णय घेण्याची, रिस्क कॅल्क्युलेशनची क्षमता चांगली असल्यामुळे अशा शैलीत वाढलेली मुलं जबाबदार नागरिक होण्याची शक्यता वाढते.
विश्वासार्ह पालकत्व शैलीची मुले सक्षम होतात, आनंदी असतात आणि जीवनात यश प्राप्त करतात. त्याच बरोबर त्यांचा आत्मसन्मान, आत्मविश्वास आणि सामाजिक भान हे उच्च पातळीचे असते.
आता तुमची नक्की स्टाईल कोणती हे ठरवा. योग्य असेल तर मार्गक्रमण करत रहा पण जर चुकत असेल तर वेळीच दुसऱ्या ट्रेनचे तिकीट काढा आणि लागा पुढच्या प्रवासाला! तुमच्या चांगल्या पालकत्वाच्या स्टाईल साठी तुम्हाला ऑल द बेस्ट !
तुमच्या मुलांबद्दलचे प्रश्न तुम्ही ई-मेल किंवा व्हाट्सअप करून मला विचारू शकता. भेटूया मग पुढच्या सदरामध्ये एका नवीन विषयासह!
