स्वानंद बेदरकर यांच्या ‘पावसाच्या गर्भतळी’कवितासंग्रहात पावसाचे अद्वैत -मकरंद देशपांडे

पुणे, दि.१९ जून २०२५ — swanand bedarkar poems,“कविता ही केवळ शब्दांची मांडणी नसून ती जगण्याची अनुभूती असते. स्वानंद बेदरकर यांच्या ‘पावसाच्या गर्भतळी’ या नव्या कवितासंग्रहात पावसाच्या माध्यमातून मानवी अस्तित्वाचे आणि सर्जनशीलतेचे अद्वैत प्रकट होते,” असे प्रतिपादन सुप्रसिद्ध अभिनेते आणि नाटककार मकरंद देशपांडे यांनी केले.

‘पावसाच्या गर्भतळी’ या संग्रहाच्या प्रकाशनप्रसंगी देशपांडे बोलत होते. कार्यक्रमात व्यासपीठावर ज्येष्ठ समीक्षक रणधीर शिंदे आणि अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाचे अध्यक्ष मिलिंद जोशी उपस्थित होते.

देशपांडे म्हणाले, “पाऊस सृष्टीला स्वच्छ करून नवसृजनासाठी जमिन तयार करतो. तशीच भूमिका बेदरकरांच्या कवितेतील पावसाची आहे. माणसाच्या भावविश्वातील निर्मिती, कविता ही निर्मिती आणि निसर्गातील सर्जनशीलता या तिन्ही घटकांचा एकात्म अनुभव या कवितांतून मिळतो. त्यामध्ये अपूर्व अद्वैताची अनुभूती आहे.”

ज्येष्ठ समीक्षक रणधीर शिंदे यांनी सांगितले, “बेदरकर यांच्या कवितांमधील पाऊस हा केवळ बाहेर पडत नाही, तर तो व्यक्तीच्या अंतरंगातही भिजतो. हा अंतरंगातील पाऊस त्यांनी नेमकेपणाने शब्दबद्ध केला आहे.”

कार्यक्रमाच्या अध्यक्षीय भाषणात मिलिंद जोशी यांनी जलतत्त्वाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकत सांगितले, “मानवी जीवनातील सत्तर टक्के अंश पाण्याचा असून, पावसाच्या प्रतीकांतून बेदरकर यांनी सुख-दुःख, स्त्री-अस्मिता, निसर्ग आणि लोकमिथकांचे प्रभावी चित्रण केले आहे. त्यामुळे संग्रह वाचकाच्या मनात खोलवर पोचतो.”

स्वानंद बेदरकर यांनी आपल्या कवितासंग्रहाच्या प्रवासाविषयी अनुभव कथन करत दोन कविता सादर केल्या. सूत्रसंचालन पियू शिरवाडकर यांनी केले.

या कार्यक्रमाला डॉ. अरुणा ढेरे, उमा कुलकर्णी, वंदना बोकिल यांच्यासह पुण्यातील अनेक साहित्यिक मान्यवरांनी उपस्थिती लावली.

विश्लेषणात्मक समीक्षा लेख (swanand bedarkar poems)
📘 कवितासंग्रहाचे नाव : पावसाच्या गर्भतळी
🖋️ कवी : स्वानंद बेदरकर
🌧️ कवितासंग्रहाचे आशयसूत्र
‘पावसाच्या गर्भतळी’ या शीर्षकातच एक प्रकारची प्रतीकात्मकता आहे – गर्भ म्हणजे सृजन, आणि पाऊस म्हणजे सृष्टीचक्राचे प्रमुख अंग. स्वानंद बेदरकर यांच्या या संग्रहातील कविता म्हणजे केवळ पावसावरची निसर्गकविता नाही, तर त्या मानवी अस्तित्व, भावविश्व, स्त्री-अस्मिता, नातेसंबंध, लोकमिथक आणि सर्जनशीलतेच्या अनेक पातळ्यांवर विचार करायला लावणाऱ्या आहेत.

या संग्रहातील कविता ‘निसर्ग’ आणि ‘माणूस’ यांच्यातील अद्वैत संबंध उलगडून दाखवतात. पाऊस हा केवळ हवामानाचा घटक नसून एका गूढ, आध्यात्मिक अनुभवाचे प्रतीक ठरतो.

🌿 निवडक कविता १ : ‘गाभाऱ्यात पावसाचा स्वर’
गाभाऱ्यात पावसाचा स्वर
मृदंगासारखा वाजतो
शब्द नाहीत, पण अर्थ पाझरत राहतात
ओल्या भिंतींच्या रंध्रांतून
मी झाड झालोय आज
माझ्या फांद्या अंतर्मुख होताहेत
…पाण्यातली माझीच प्रतिमा भिजतेय
💡 थोडक्यात समीक्षा:
ही कविता एक धार्मिक गूढता आणि आत्मभानाची जाणीव देणारी आहे. गाभारा आणि मृदंग ही प्रतीके वापरून पावसाच्या ध्वनीची उपासना म्हणून मांडणी झाली आहे. स्वर आणि प्रतिमा यांच्यातील नातं ही कवीची शैलीवैशिष्ट्ये अधोरेखित करतात.

🌾 निवडक कविता २ : ‘ओलसर बाई’

ती होती एक ओलसर बाई
जिच्या कुशीत रुतून राहायचं वाटायचं
पावसाने ओलावलेली तिची नजर
एका जुन्या भिंतीसारखी
क्षणाक्षणाला मोडकळीला येणारी
पण तरी उभी
तिच्या केसांत अडकलेले वादळ
अजूनही माझ्या पायात गुंततंय
💡 थोडक्यात समीक्षा:
स्त्री आणि पाऊस यांचं सर्जनशील प्रतीकात्मक नातं या कवितेतून प्रकर्षाने जाणवतं. ओलसर बाई ही फक्त स्त्री नाही, तर ती अनुभवांची, स्मृतींची आणि भावनांची एक विलक्षण साकार आकृती आहे.

🔍 समीक्षा विशेष वैशिष्ट्ये
भाषाशैली: बेदरकर यांची भाषा समर्पक, अलंकारिक आणि ठिकठिकाणी दृश्यवाचनाला पूरक आहे.
प्रतीकांचा वापर: पावसाशी संबंधित अनेक दृश्यप्रतीके – गाभारा, भिंत, झाड, सावली, भिजलेली नजर यांचा वापर गूढ अर्थनिर्मितीसाठी केला आहे.
अंतर्मुखतेची गती: कविता वाचताना वाचक स्वतःमध्ये खोल आत जात जातो – ही या संग्रहाची सर्वात महत्त्वाची ताकद आहे.
नवता आणि सातत्य: एकाच विषयावर (पाऊस) आधारित संपूर्ण संग्रह असूनही त्यात एकसुरीपणा नाही. प्रत्येक कवितेचा भावनिक केंद्रबिंदू वेगळा आहे.

📚 सारांश
‘पावसाच्या गर्भतळी’ हा कवितासंग्रह पाऊस आणि माणूस यांच्या सर्जनशील संवादी अद्वैताचा सुंदर अनुभव आहे. स्वानंद बेदरकर यांनी पावसाच्या जलधारेतून भावनांची आणि अस्तित्वाची रेखाटनं अत्यंत परिणामकारकपणे केली आहेत. हा संग्रह केवळ वाचायला नाही, तर आत झिरपवून घ्यायला हवा –एक अनुभव म्हणून.